Na našem proputovanju Kosovom i Metohijom stigli smo i u Manastir Banjska koji se nalazi kod Zvečana u sjevernom dijelu Kosova i Metohije, i predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja. Ovaj manastir u zadnje vrijeme poznat je i po oružanom sukobu koji se dogodio u septembru 2023 između Srba i kosovske policije.
Manastir Banjska sa crkvom posvećenom Svetom Stefanu sagrađen je između 1313. i 1317. godine, kao zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina. Jedan je od rijetkih manastira sa očuvanom osnivačkom poveljom „Povelja kralja Milutina manastiru Banjska„.
Monumentalno zdanje sa crkvom, trpezarijom, bibliotekom, konacima i „carskom palatom“ početkom 15. vijeka zahvatio je požar, a u drugoj polovini istog vijeka manastir je napušten. Putopisac Kuripešić zabeležio je da je po naredbi sultana manastir u 16. vijeku razoren jer su se u njemu sakupljali hrišćanski bjegunci iz turskog ropstva.
Po srednjovekovnim izvorima Banjska je bila na glasu kao jedan od najljepših srpskih manastira. Izrađena je u čistoj raškoj graditeljskoj koncepciji srpskog klasicizma, srpsko-vizantijski stil koja je obavezno primjenjivana prilikom gradnje kraljevskih mauzoleja od manastira Studenice Stefana Nemanje do manastira Svetih Arhanđela cara Dušana.
Banjska je građena po ugledu na manastir Studenicu. Tako hram ima oblik jednobrodne bazilike sa slijepom kupolom. Istočna apsida je polukružna i izrazito monumentalna.
Već skoro sasvim srušena crkva Svetog Stefana je u 19. vijeku adaptirana i pretvorena u džamiju, i kao takva, služila je do Prvog svjetskog rata. Crkva je prvi put konzervirana 1939. godine, a drugi put 1990. godine kada je djelimično rekonstruisana.
Manastir je avgusta 2013. proslavio 7 vijekova postojanja, a godinu dana ranije počela je obnove same crkve i šireg manastirskog kompleksa.
Planovi vladike Artemija bili su da se nakon obnove manastiru vrate mošti svetog kralja Milutina. Potvrdan odgovor stigao je od Sinoda Bugarske pravoslavne crkve u decembru 2006. ali se na tome stalo.
Bogata manastirska riznica
Glavni ponos Banjske bilo je čuveno „banjsko zlato“, opjevano u narodnoj pjesmi i opisano u putopisima. Činili su ga tanki zlatni listići kojima je oblagana pozadina fresaka, takođe po uzoru na mauzoleje prethodnih vladara — manastire Studenicu, Mileševu i Sopoćane.
Danas je od tog živopisa očuvano samo nekoliko izbledjelih fragmenata.
Od ostalog blaga ikona, rukopisa, srebrnih, pozlaćenih i zlatnih svećnjaka, kandila, kadionica, horosa, kojima je, kralj ukrasio svoju zadužbinu, nije sačuvano ništa.
Figura Bogorodice i Hrista
Timpanon je nekada krasila monumentalna sedeća figura Bogorodice sa malim Hristom na krilu, izrađena na način na koji su raški umjetnici interpretirali zapadne umjetničke stilove — romaniku i gotiku. Ova Bogorodica se danas čuva u crkvi Sokolici, nedaleko od manastira, dok se dijelovi kamenog ukrasa manastirskih fasada nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu, Arheološkom muzeju u Skoplju, a nešto je ugrađeno u objekte sela oko Banjske.
To su dva zlatna prstena: prvi je ukrašen antičkom kamejom, a na glavi drugog je predstava dvoglavog orla i natpis: „Ko ga nosi, pomozi mu Bog“. Prvi prsten se danas nalazi u posjedu porodice poznatog kolekcionara Ljubomira Nedeljkovića, a drugi se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu.
Povodom slave manastira, svetog Arhiđakona Stefana, avgusta mjeseca 2007. godine obnovljena je tradicija imenovanja slavskog domaćina,
U nastavku prenosimo tekst objavljen u listu politika o dešavanju u septembru 2023….
Jedna tužna nedelja u Banjskoj
Običan građanin zna toliko da se te nedelje (24. septembra) ili vikenda, desio oružani sukob Srba i policajaca Albanaca u okolini starostavnog manastira Banjska („Strahinjiću Bane […] u malenoj Banjskoj) i da su zvanično stradala četiri lica, tri Srbina i Albanac. Posle toga, isti taj, običan građanin može da sazna: da je satima pre akcije kosovske policije srpska naoružana grupa praćena i snimana iz vazduha; da je i Kfor (NATO) „prisustvovao” sukobima; da je pronađena velika količina oružja – za „ceo bataljon”; da je javnosti poznati M. R. pismom priznao organizovanje oružane srpske grupe (sâmo to priznanje i nije sudski dokaz), i možda još ponešto.
Ali vaskoliki naš narod još uvek ne zna odgovore na suštinska pitanja koja otvara ova „akcija”, praveći ga bespokojnim i kolektivno uplašenim. Građani ne znaju ko su učesnici i, još važnije, organizatori ove bitke sa tragičnim ishodom; šta je bio njen cilj, ako ga je uopšte imala; da li je bilo „koordinacije” triju strana u sukobu; da li su i šta zvanični Kosovo i Srbija činili i znali unapred, a šta su eventualno znali (i činili) NATO, Rusija i druge države? Sve ovo teško da će se ikada pouzdano saznati, ali bar na nešto očekujemo da se odgovori istragama i sudskim postupcima – o tom potom. Zbog takve tmine neznanja, uz ono što se nepobitno već zna, niču mnoge, čak najneverovatnije teorije i objašnjenja „Banjske”. Tako, cilj beše: oslobođenje i otcepljenje severa Kosova; ispunjenje osveženog zaveta „kad se vojska na Kosovo vrati”; progon („Oluja”) Srba kao hrvatski model rešenja statusa južne pokrajine i, dalje, odblokiranje članstva Srbije u EU; ruski dugi prsti („kao u Milovoj Crnoj Gori”) ne bi li se stekla neka prednost u ukrajinskom ratu; prost dogovor „Kurti–Vučić” zbog nekakvog višeg ostvarenja – zajedničkog priznanja i članstva u EU/NATO; poduhvat albanskog i srpskog podzemlja radi uvećanja prekograničnog („administrativna linija”) profita
Ono oko čega se svi moraju složiti jeste da je „Banjska” produbila ionako teško stanje vajnih decenijskih pregovora „Beograda i „Prištine”. A pogotovo odskora neizdrživ položaj Srba na Kosmetu. Ova polazišta možda mogu da navedu na neke „suštinske” odgovore o ovom pokušaju oružane borbe. Ona nije bila u bilo kakvom interesu Srba, pogotovo njihovog fizičkog opstanka na Kosmetu; direktno je suprotstavljena i političkom interesu Srbije jer oružani ustanak ne sme da je izloži riziku još jednog rata sa NATO, niti opasnostima ekonomskih sankcija i dalje, raspada ili okupacije države (u slučaju poraza). Mirni „zamrznuti konflikt”, kao do malopre postojeći, u ovakvim svetskim i balkanskim okolnostima – iako nije karta na koju igra zvanični Beograd – direktno je ugrožen kao prihvatljivo (moguće), privremeno, nenasilno i koliko-toliko funkcionalno rešenje koje zadržava Srbe na Metohiji sa Kosovom. Kakva god da biva vlast u Beogradu, trebalo bi da navedeno razumeva kao neupitnu zakonitost svoje kosovske politike.
Akcija „Banjska” bi pak mogla biti poduhvat na političku korist Prištine bar iz dva razloga: može da izazove prekid dosadašnjih vajnih pregovora – čitaj: odugovlačenje međusobnog priznanja – što je za Prištinu povoljno jer se nedavno došlo do najbolje i krajnje tačke, „EU Ohridskog sporazuma” (koga još samo treba sprovesti) i druga korist – već se počelo sa snaženjem pritiska, čitaj: ucene na Srbiju ne bi li prestala sa tihom opstrukcijom „normalizacije odnosa” kao konačnog kosovskog rešenja, protivnog našem Ustavu. Na ove „kosovske” interese prirodno se nadovezuje polza sizerenâ i investitora separatizma: SAD i, skoro svih, NATO država, da se pregovaračke strane „normalizuju” čim pre.
Hodajući tragom navedenih interesa, možda i običan građanin može da razredi maglu neznanja o jednoj tužnoj nedelji u Banjskoj. Bez straha od istine. Nesklanjajući s uma da ni precima nije bilo lako na ovim našim prostorima – ni Nemanjićima, ni knezu Lazaru i poslednjim despotima (Lazareviću i Brankoviću), ni Karađorđu, ni Petru kralju, ni partizanima a ni borcima devedesetih – ali da je uvek nekako Srbadija bivala, na Kosovu i oko njega.
D. Todorović, kosovo i Metohija 07.04.2025
(Drugi dio teksta preuzet iz lista Politika. Autor Slobodan Orlović, Profesor Pravnog fakulteta u Novom Sadu)
0
20
20
20
